مسئولیت اجتماعی شرکتی در ایجاد مدیریت شهری

حمیدرضا آزادواری در یادداشت خود آورده است:

در بسیاری از کشورهای توسعه یافته و حتی در حال توسعه مانند ایران، مقوله احترام به حقوق مصرف کننده، فقط به مقولات اقتصادی و تخفیف فصلی و سالانه کالا و خدمات مربوط نمی شود و نوع نگاه به حقوق مصرف کننده، از کیفیت کالا و خدمات و کلماتی که مثل OFF روی ویترین مغازه ها دیده می شود، کمی بالاتر است.در واقع مقوله مسئولیت اجتماعی شرکت ها، تلاش دارد تا این مفهوم مهم و بنیادین را در اقتصاد قرن بیست و یکمی رواج دهد که تنها، خریداران نهایی کالا و خدمات نیستند که از خرید آن، سود یا ضرر می کنند.بلکه دامنه سهامداران و ذی نفعان، بیش از خریداران نهایی است و به همین خاطر، بحث محیط زیست و جامعه نیز به میان کشیده می شود.

سازمانها، نهادهایی هستند که فلسفه وجودی آن ها نیاز جامعه و عامه مردم می باشد.همان طور که مردم برای رفع نیازهایشان به سازمان نیاز دارند، سازمانها نیز برای حفظ، بقا و ادامه فعالیت شان به جامعه و مردم نیازمندند.

در واقع سازمانها جزئی از جامعه می باشند که از آن تأثیر پذیرفته و بر آن تأثیر می گذارند و میتوان گفت هر تصمیم سازمان علاوه بر تأثیر آن بر بخش های مربوطه موجب تأثیرات مستقیم یا غیرمستقیم در تمامی بخشهای جامعه میشود.

بنابراین سازمانها باید اهداف خود را به گونه ای شکل دهند که نتایج آن تأثیرات مضری برا ی جامعه دربر نداشته باشد و همه افراد جامعه از اثرات مثبت آن، منتفع شوند.باید به این مسأله توجه داشت که مسئولیت سازمانها نسبت به جامعه و عامه مردم فراتر از ارائه خدمت و تهیه کالاست.

سازمانها باید این مسئولیت را حس کنند که مشکلات جامعه بخشی از مشکلات آنان به شمار میآید و باید نسبت به حل و فصل آن ها همت گمارند و بخشی از امکانات مالی و انسانی خود را در این راه به کار گیرند.موارد متعددی گویای این واقعیت است که اگر سازمانها مهارگسیخته به سوی اهداف خود یکه تازی کنند، جامعه و مصالح آن را زیر پا خواهند نهاد و خیر عامه فدای منفعت سازمان خواهد شد.

در واقع بحث CSR به طور کلی به این مساله توجه دارد که چقدر فعالیت های تولیدی یا خدماتی بنگاه های اقتصادی، حامی محیط زیست، حامی جامعه، حامی اقتصاد پایدار، حامی حقوق برابر کارگران، حامی حقوق انسان ها و حیوانات است.

نگاه اخلاقی به کسب و کار را می توان ماحصل نوع تفکر مسئولیت اجتماعی شرکت ها در دنیای امروز دانست که به نوعی، پرستیژ شرکت ها را در سطوح بین المللی تعریف و تبیین می کند بوئن در سال ۱۹۵۳ برای اولین بار مسؤولیت اجتماعی شرکت را در کتاب اش با همین عنوان چنین تعریف کرد:

مسئولیت اجتماعی عبارت است از یک تعهد اجتماعی برای سازمان به پیروی از خط مشی ها، تصمیمات و عملیاتی که با توجه به ارزشها و اهداف جامعه مطلوب باشد.

در حالیکه صاحب نظران دیگر بیان میکنند که مسئولیت اجتماعی عبارت است از تلاش اجتماعی شرکت برای ارتقای کالاها و محصولاتی که به جامعه عرضه میکند، در حالیکه سود مالی چندانی برای شرکت ندارد.

به‌طور معمول زمانی که سخن از مفهوم شرکت و به‌ویژه شرکت خصوصی پیش می‌آید، پیش‌فرض ذهنی افراد به دغدغه‌های اقتصادی و سوددهی معطوف می‌شود.

از اساس این ذهنیت درست است، زیرا ماهیت وجودی یک شرکت بر مقوله کسب‌وکار معطوف به سودآوری است.

اما فعالیت اقتصادی و کسب سود تنها بعد یک شرکت به شمار می‌آید.شرکت به‌عنوان سازمانی مطرح است که دارای عناصر انسانی و فیزیکی، ساختار و نظام روابطی ویژه است که به‌واسطه آنها فرهنگ سازمانی، ارزش‌های سازمانی و حتی ساختاری غیررسمی که عمدتا مبین این ارزش‌هاست، خلق می‌شود.مفهوم مسئولیت اجتماعی با فرهنگ و ارزش‌های سازمانی مناسبت دارد.این نوع مسئولیت فراتر از وظایف قانونی امتداد می‌یابد و در واقع، قانون و وظیفه سازمانی حداقل‌های مسئولیت اجتماعی شرکت است.از این رو، مسئولیت اجتماعی شرکت در حکم مدلی از کسب‌وکار است که به شرکت کمک می‌کند از نظر اجتماعی و به‌ویژه به خاطر تاثیرات احتمالی خود در جامعه و محیط پاسخگو باشد.

پیتر دراکر، یکی از برجسته‌ترین نظریه‌پردازان مدیریت گفته است سود برای شرکت مانند اکسیژن برای انسان است.

اگر به قدر کافی از آن نداشته باشی، بیرون از بازی هستی، ولی اگر فکر می‌کنی که زندگی تو تنها نفس کشیدن است، واقعا چیزی گم کرده‌ای! این گفته توجیهی است به نوعی منطق اقتصادی که در آن دنیای سود مادی با دنیایی انسانی و اخلاقی پیوند می‌خورد.این منطق اکنون در موضوع مسئولیت اجتماعی شرکت خود را جلوه‌گر ساخته است.

هاوارد آر.بوون، نخستین تعریف را از مسئولیت اجتماعی شرکت ارائه داده است که طبق آن این نوع مسئولیت عبارت است از: تعهدات کسب‌وکار بر پیگیری آن دسته از سیاست‌ها، تصمیم‌گیری‌ها و فعالیت‌هایی که از نظر اهداف و ارزش‌های جامعه مطلوب هستند.

از نظر بانک جهانی، مسئولیت اجتماعی شرکت عبارت است از:

تعهد شرکت‌ها به‌منظور کمک به توسعه اقتصادی پایدار کار از طریق همکاری با کارکنان و خانواده‌های آنها، جامعه محلی و کل جامعه به‌منظور بهبود کیفیت زندگی به طریقی که هم برای کسب‌وکار مناسب باشد و هم برای توسعه بین‌المللی.

کمیسیون اروپا تعریف خود را از مسئولیت اجتماعی شرکت چنین ارائه می‌دهد: مسئولیت اجتماعی شرکت مفهومی است که به موجب آن شرکت‌ها، دغدغه‌های زیست محیطی و اجتماعی را در عملکردهای کسب‌وکارشان و در تعامل خود با ذی‌نفعان به‌صورت داوطلبانه ادغام می‌کنند.

از دید فرنچ و ساورد، مسئولیت اجتماعی شرکت وظیفه‌ای است برعهده شرکت‌ها، به این معنا که تاثیر سوء بر زندگی اجتماعی که در آن کار می‌کنند، نگذارند.میزان این وظیفه عموما مشتمل است بر وظایفی نظیر آلوده نکردن، تبعیض قائل نشدن در استخدام، نپرداختن به فعالیت‌های غیراخلاقی و مطلع کردن مصرف‌کننده از کیفیت محصولات.همچنین وظیفه‌ای است مبتنی بر مشارکت مثبت در زندگی افراد در تعریف ایزو ۲۶۰۰۰، مسئولیت اجتماعی یک سازمان عبارت‌اند از مسئولیت در قبال تاثیرات و پیامدهای تصمیم‌ها و فعالیت‌هایش (محصولات، خدمات، فرآیندها) بر جامعه و محیط‌زیست، به‌طور شفاف و اخلاقی که موارد زیر را در برمی‌گیرد:

مشارکت در توسعه پایدار، شامل بهداشت و رفاه جامعه.
در نظر گرفتن انتظارات ذی‌نفعان.
تطابق با قوانین و سازگاری با هنجارهای رفتاری بین‌المللی.
یکپارچه‌سازی مسئولیت اجتماعی در سراسر سازمان و استفاده از آن در روابط خود.

هرچند هنوز تعریف واحدی از مسئولیت اجتماعی شرکت که مورد اجماع باشد وجود ندارد، اما ایزو ۲۶۰۰۰ به‌عنوان مهم‌ترین و جدیدترین مرجع و راهنمای مسئولیت اجتماعی شرکت که با مشارکت نمایندگان کسب‌وکارهای مختلف کشورها تدوین شده است، شاید مورد استنادترین مرجع مفهومی و موضوعی باشد.در هر صورت عموم تعاریف سخن از تاثیرات شرکت‌ها و سازمان‌ها و ضرورت پاسخگویی و تعهد در قبال آن را به‌عنوان محور تعاریف خود بیان می‌دارند.از این نظر، می‌توان گفت که مسئولیت اجتماعی شرکت مجموعه الزامات یا تعهدات اخلاقی است که یک شرکت یا سازمان با در نظر داشتن موضوع توسعه پایدار در جهت حمایت کارکنان خود، جامعه (جامعه محلی یا فراتر از آن) و محیط‌زیست انجام می‌دهد.

مطالعات مختلف نشان می‌دهد که ارتباطی دوطرفه بین شرکت و اجتماع وجود دارد.طبق نتایج این مطالعات، هرگاه شرکت‌ها در مسیر ارائه کمک و حمایت به جامعه نقش‌آفرینی کرده‌اند، جامعه نیز شرایط لازم برای کسب بازده توسط شرکت و توسعه و پیشرفت واحدهای تجاری را فراهم می‌کند.

در نتیجه، مسئولیت شرکت در قبال اجتماع هم برای خود شرکت و هم برای اجتماع سودمند است.

ذی‌نفعان، از شرکت‌ها انتظار دارند اخلاق را در کسب‌وکار و فعالیت‌های خود رعایت کنند و مشتریان ترجیح می‌دهند از شرکت‌هایی که نسبت به مسئولیت اجتماعی خود توجه دارند، خرید کنند.

به همین جهت، شرکت‌های پیشرو همواره کوشیده‌اند میـان دغدغه اقتصادی خود و اجتمـاع و محیط‌زیست نـوعی تعـادل ایجـاد کنند و مسئولیت اجتماعی خود را جـدی بگیرنـد.این شرکت‌ها به اهمیت ارتباط میان برند یا علامت تجاری خود با مسئولیت اجتماعی شرکت واقف‌اند.

زیرا مسئولیت اجتماعی شرکت نه‌تنها در میان جامعه و ذی‌نفعان نسبت به برند شرکت آگاهی ایجاد می‌کند، بلکه تصویری مثبت از آن را در اذهان پدید می‌آورد.این موضوع از یک‌سو عملکرد مالی شرکت را تحت تاثیر جدی قرار می‌دهد و آن را بهبود می‌بخشد و از سوی دیگر، به تقویت ذی‌نفعان و در شکلی فراگیرتر به حفظ و تقویت جامعه می‌انجامد.در واقع، سرمایه‌گذاری در زمینه مسئولیت اجتماعی شرکت، برخلاف پندار برخی، اقدامی هزینه‌بر نیست.

بلکه، اقدامی مبتنی بر مدیریت استراتژیک، در جهت ایجاد مزیت رقابتی برای شرکت و کمک به توسعه جامعه است.مفهوم مسئولیت اجتماعی شرکت CSR برای نخستین بار در دهه ۲۰ میلادی مطرح شد، اما به دلیل رکود بزرگ و جنگ جهانی دوم، نتوانست به‌عنوان موضوعی جدی تا دهه ۱۹۵۰ میان رهبران کسب‌وکار جایگاهی بیابد.

در سال ۱۹۵۱ مسئولیت اجتماعی شرکت زمانی که فرانک آبرامز، رئیس هیئت مدیره شرکت استاندارد اویل نیوجرسی مقاله‌ای با عنوان تعهد/ الزام کسب‌وکار منتشر کرد دوباره در کانون توجه قرار گرفت.

در سال ۱۹۵۴ هاواردآر.بوون در کتاب مسئولیت‌های اجتماعی بازرگانان به‌طور جدی‌تری به این مفهوم پرداخت.

دو صنعت نفت و دخانیات در سطح دنیا به‌خاطر تاثیرات گسترده و منفی‌شان توجه ویژه‌ای به مقوله مسئولیت اجتماعی شرکت نشان دادند و به‌تدریج این مفهوم به یکی از دغدغه‌های شرکت‌های بزرگ تبدیل شد.

از اوایل دهه ۱۹۹۰ دستورعمل‌های مربوط به مسئولیت اجتماعی شرکت در سطح بین‌المللی تهیه شد و به تصویب رسید و در حال حاضر واحدهایی تحت عنوان مسئولیت اجتماعی شرکت در اکثر شرکت‌های بزرگ وجود دارد.

ابعاد عمده مسئولیت اجتماعی شرکت از دید یکی از صاحب‌نظران بزرگ مسئولیت اجتماعی، آرچی بی کارول شامل موارد زیر است:

بعد اقتصادی
در این بعد منظور این است که شرکت‌ها، نهادهای اقتصادی برای ارائه کالا و خدمات به جامعه هستند.هدف اصلی آنها کسب سود است و مدیران این سازمان‌ها ملزم به حداکثر کردن سود سهامداران خود هستند.

بعد قانونی
مسئولیت قانونی شرکت‌ها شامل رعایت قوانین مختلف نظیر قوانین محصول و مصرف‌کنندگان، قوانین محیط‌زیست و قوانین مربوط به کارکنان است.

قوانین هرچند مهم هستند، اما گاهی کافی نیستند، زیرا اولا نمی‌توانند به همه مسائلی که شرکت با آن روبه‌رو می‌شود، پاسخ دهند.ثانیا، بعضی مواقع، قوانین قابل تفسیر و دارای ابهام هستند.

ثالثا، ممکن است حاصل انگیزه‌های سیاسی قانونگذار برای منافع شخصی شخص یا گروهی باشند.

بعد اخلاقی
به این معنا که از سازمان‌ها انتظار می‌رود مانند دیگر اعضای جامعه به ارزش‌ها، هنجارها و اعتقادات دیگر افراد احترام بگذارند و شئون اخلاقی را در فعالیت‌های خود مدنظر قرار دهند.این بعد، پاسخگویی اجتماعی نیز نامیده می‌شود.

اگرچه مسئولیت اقتصادی و قانونی نشان‌دهنده استانداردهای اخلاقی مربوط به انصاف و عدالت است، اما مسئولیت اخلاقی شامل همه فعالیت‌ها و شیوه‌های مورد انتظار یا ممنوع‌شده افراد جامعه است که فراتر از محدودیت‌های قانونی هستند.

بعد نوع‌دوستی
بدین معنی که انسان‌دوستی، نیازمند اقدامات سازمان‌ها برای ترویج رفاه انسان در پاسخ به انتظارات جامعه است، یعنی شرکت‌ها و سازمان‌های کسب‌وکار باید در حکم شهروندان خوب یک جامعه باشند.این سطح از مسئولیت اجتماعی در بالاترین سطح مسئولیت قرار دارد.

جامعه کل و به‌خصوص جوامع محلی از ذی‌نفعان بیرونی و مهم شرکت‌ها هستند.در این زمینه انتظار این است که مشارکت شرکت‌ها در توسعه جامعه، بخش جدایی‌ناپذیر توسعه پایدار قلمداد شود.

برخی اقدام‌های مهم در این حوزه که در مسئولیت اجتماعی شرکت مورد تاکید قرار می‌گیرد، عبارت‌اند از:

مشارکت با جامعه
مهم‌ترین وجه ارتباط شرکت و برنامه‌های مسئولیت اجتماعی آن با جامعه، موضوع مشارکت است.
قاعدتا شرکت‌هایی که نگاه و عمل مسئولانه را دنبال می‌کنند، رویکرد مشارکتی و ارتباط متقابل با ذی‌نفعان جامعه را دنبال می‌کنند.این مشارکت در ابعاد و موارد متعددی قابل تحقق است از جمله:
– با گروه‌های جامعه به‌ویژه گروه‌های آسیب‌پذیر و مورد تبعیض ارتباط برقرار کند و با آنها به مشورت بنشیند و آنان را در تعیین اولویت‌های سرمایه گذاری اجتماعی و فعالیت‌های توسعه‌ای مشارکت دهد.

– مشارکت با انجمن‌های محلی برای کمک به اهداف عمومی مطلوب و توسعه را مورد توجه و عمل قرار دهد.

آموزش و فرهنگ
یکی از مهم‌ترین موضوعات مورد نظر در چارچوب مسئولیت اجتماعی شرکت، پرداختن به توسعه آموزش و فرهنگ جامعه و به‌خصوص جوامع محلی است.انتظار از شرکت مسئول آن است که جهت‌گیری و اقدام مشخصی در این زمینه داشته باشد و به جنبه‌هایی نظیر جنبه‌های زیر توجه کند و اهتمام ورزد:
– به آموزش در همه سطوح، بهبود کیفیت و دسترسی به آموزش و ارتقای دانش محلی توجه داشته باشد و در از بین بردن بی‌سوادی مشارکت کند.

– به‌طور خاص به ترویج فرصت‌های یادگیری برای گروه‌های آسیب‌پذیر یا مورد تبعیض بپردازد.

– دانش سنتی و تکنولوژی جوامع محلی را ارتقا دهد.

– به فرهنگ‌های محلی و سنن ارج نهد و آنها را به رسمیت بشناسد و به ارتقای فعالیت‌های فرهنگی کمک کند.

این محور از مهم‌ترین موضوعات است و در اغلب جوامع جزو تاثیرات و چالش‌های شرکتی محسوب می‌شود.

معمولا انتظار اصلی ذی‌نفعان جوامع محلی از شرکت حمایت در جهت ایجاد اشتغال یا توسعه توانمندی‌های حرفه‌ای آنان است.

شرکت‌ها لازم است تاثیرات خود بر وضعیت اشتغال محلی را بررسی کنند و در جهت مدیریت تاثیرات مذکور و توسعه معیشتی ذی‌نفعان محلی گام بردارند.

برخی اقدام‌های مورد انتظار در این خصوص شامل محورهای زیر است:

– تاثیرات تصمیم‌های سرمایه‌گذاری خود بر اشتغال‌زایی را بررسی کند و در شرایط مناسب به سرمایه‌گذاری مستقیم برای کاهش فقر در جامعه بپردازد.

– برنامه‌های توسعه مهارت در جوامعی را که این مهارت‌ها به قدر کافی و مناسب مورد توجه قرار نمی‌گیرد تدوین و اجرا کند.

ثروت و درآمدزایی
شرکت‌ها می‌توانند نقش حیاتی در ایجاد درآمد و ثروت برای جامعه ایفا کنند.از آنها انتظار می‌رود از طریق اموری نظیر امور زیر به این موضوع بپردازند:

– تاثیرات اقتصادی و اجتماعی را هنگام ورود و خروج خود به یک جامعه (مانند تاثیر بر منابع اساسی مورد نیاز برای توسعه پایدار در جامعه) مدنظر قرار دهند.

– تامین کنندگان محلی محصولات و خدمات را در اولویت قرار داده و به آنها فرصت مشارکت بدهند و همچنین به گروه‌های محروم توجه داشته باشند.

سلامت

تهدیدهای سلامت عمومی دارای اثر جدی بر جامعه است و می‌تواند در توسعه آن اختلال ایجاد کند.فعالیت‌ها و پروژه‌های شرکت‌ها ممکن است از عوامل مهم این تهدیدها باشد.مسئولیت اجتماعی شرکتی ایجاب می‌کند همه شرکت‌های کوچک و بزرگ به حق سلامت احترام بگذارند.
در این زمینه انتظار این است که در پی از بین بردن اثرات منفی فرآیندهای تولید محصول و خدمات بر سلامت باشند و در جهت افزایش آگاهی نسبت به تهدیدهای سلامت و ارائه خدمات (دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانی، آموزش شیوه‌های زندگی سالم، روش‌های پیشگیری، تغذیه کودکان و…) گام بردارند.

سرمایه‌گذاری اجتماعی
این مفهوم سرمایه‌گذاری منابع شرکت در برنامه‌هایی را شامل می‌شود که هدفشان بهبود جنبه‌های اجتماعی زندگی است.برخی از انواع سرمایه‌گذاری اجتماعی عبارت‌اند از:
پروژه‌های مربوط به آموزش، تحصیل، فرهنگ، مراقبت‌های سلامتی، اشتغالزایی، توسعه زیرساخت‌ها، دسترسی بهتر به اطلاعات و هر فعالیت دیگری که موجب توسعه اقتصادی و اجتماعی می‌شود.

حمیدرضا آزادواری(نویسنده و پژوهشگر مدیریت شهری)