رسانه قلب تپنده مسئولیت اجتماعی

رسانه به عنوان یکی از مهم ترین ابزار در تحولات جهان در عصر حاضر نقش آفرینی کرده و همچنان نیز یکی از تأثیرگذارترین ابزارهای بشر امروزی است.
رسانه در بسیاری از تحولات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در جوامع مختلف نقش داشته و همواره جوامع دستخوش تحول و دگرگونی را به سمت پیشرفت و توسعه همراهی کرده است. قدرت و قابلیت روزافزون رسانه موجب شده دیگر حتی حكومت‌ها نیز مانند گذشته، آن را تنها ابزاری برای اطلاع‌رسانی و سرگرمی‌سازی ندانند و از آن به عنوان یك سلاح كارآمد در عرصه حکمرانی بهره گیرند.

به همین دلیل نیزجوامع برخوردار از ابزارهای رسانه‌ای پیشرفته‌تر یا محصولات رسانه‌ای جذاب‌تر، پیشروی فرهنگی سریع‌تر و موقعیت فرهنگی برتری پیدا کرده اند. با این وجود گستره وسیع انتخاب از میان الگوهای رفتاری متنوع و متكثر كه امروزه پیش روی افراد قرار دارد، به مشكلی اساسی تبدیل شده است.

به ویژه افراد و گروه هایی كه به دنبال یك زندگی هدفمند هستند، با این مشكل دست و پنجه نرم می كنند كه چگونه عمل كنند تا هم ارزش‌های پذیرفته ایشان حفظ گردد و هم در كنار آن به سلیقه‌های شخصی آنها پاسخ داده شود. در چنین شرایطی هر فردی با توجه به وضعیت اجتماعی خود جایگاهی برای خویشتن قایل است و از پس این ارزش‌ها و جایگاه‌ها درصدد رسیدن به خواسته‌ها و هدف‌های خویش است، این وضعیت در ایران نیز وجود داشته است. با این وجود رسانه های گروهی در ایران در برخی مقاطع تاریخی به دلایلی بار احزاب، تشکل ها و گروه های سیاسی را نیز در تحولات اجتماعی و فرهنگی به دوش کشیده اند.

در جامعه ایران به دلیل ضعیف بودن تحزب در اغلب موارد نمادسازی ها توسط رسانه های گروهی انجام شده و پس از مدتی در جامعه نهادینه شده و در نهایت سبب حرکت جامعه به سمت جلو شده است. امروز که «امر سیاسی» در کشورهای مختلف جهان در حال فروپاشی است و جوامع به سمت اجتماع و مردم تغییر مسیر داده اند یکی از مهم ترین رویکردهای تحول و توسعه یک جامعه موضوع «مسئولیت اجتماعی» است.

مسئولیت اجتماعی به صورت کلی یک پاردایم مثبت و سازنده است اما در جزئیات و در کارکردهای بخش های مختلف جامعه است که نقش حیاتی و کلیدی خود را ایفا می کند. جامعه امروز ایران با چالش های متعددی مواجه شده و به همین دلیل بیش از هر چیز به مسئولیت اجتماعی در سطوح مختلف خود نیاز دارد. این رویکرد نیز با الگوسازی در جامعه نهادینه خواهد شد. مسئولیت اجتماعی یک چارچوب و محدوده اخلاقی است که در آن وظایف مختلفی که تمامی آن ها دارای منافع برای جامعه هستند، بر عهده فرد، سازمان و یا نهادی خاص گذاشته می شود. این مفهوم به صورت دقیق تر به معنای انجام وظایف فردی به وسیله تک تک افراد جامعه است که انجام این وظایف باعث می شود تا تعادل مناسبی بین اکوسیستم و اقتصاد جامعه برقرار شود.

استفاده از لفظ وظیفه نشان می دهد که هر فرد در حالت عادی باید به این وظایف واقف بوده و نقش خود را در حفظ این تعادل به صورت مشخص پذیرفته و ایفا کند. مسئولیت اجتماعی فردی با ایجاد یک موضع فعال نسبت به تاثیرگذاری مثبت بر دیگران و محیط بیرون از دایره خود بسط می‌یابد. مسئولیت اجتماعی فردی اساس مسئولیت اجتماعی گروهی است زیرا یک اجتماع از افراد تشکیل شده است و در نتیجه فرهنگ مسئولیت اجتماعی را مشخص می‌کند. این رابطه آمیخته بین مسئولیت اجتماعی گروهی و مسئولیت اجتماعی فردی است. افراد از نظر اجتماعی مسئولیت‌پذیرتر شده و در واکنش به این اجتماع ها باید برای برآوردن نیازهای افراد مسئولیت‌پذیری اجتماعی بیشتری پیدا کنند.

رسانه ها امروز تا حدی به تار و پود جامعه مبدل شده و تعاملات دیگر نهادها را هماهنگ می کنند و بعنوان یک نهاد مسئولیت پذیر و تا حدی مسئولیت ساز در رشد اجتماعی مؤثر می باشند.

علاوه بر این رسانه ها با نظارت های غیر مستقیم مدل پاسخگویی را در سازمان ها نهادینه نموده و این مدل زمینه مطالبه را فراهم می سازد. مسئولیت اجتماعی یک رویکردی متعالی است که تحت تأثیر موقعیت اجتماعی افراد یا سازمان نسبت به محیط پیرامونی خود می باشد و هدف اصلی آن ایجاد حرکتی مثبت هر چند کوچک بر جامعه است. امروز سازمان ها علاوه بر خدمات اصلی و جانبی بخشی از زمان و منابع خود را نیز به فعالیت های عام المنفعه اختصاص می دهند.

مسئولیت اجتماعی از جمله مقولاتی است که سال هاست توسط صاحب نظران مسایل ارتباطی و یونسکو در حوزه مطبوعات و رسانه ها با تاکید بر اخبار توسعه مطرح شده است. بر این اساس رسانه ها حق دارند از سازمان های مختلف انتقاد کنند و آنها را به چالش بکشند اما خود نیز در برابر منافع و نیازهای جامعه مسئولیت دارند و باید پاسخگو باشند، چرا که با اشتباه آنها، افکار عمومی نیز مرتکب خطا می‌شود. رسانه به عنوان تاثیرگذار‌ترین نهاد فرهنگی می تواند در رواج قانون گرایی و مبارزه با قانون گریزی به طور موثر و موفق وارد عمل شود.

وجود رسانه در دنیای امروز نشانه آزادی بیان و اندیشه و سنگری محکم برای دفاع از حقوق مردم و شهروندان است و احساس مسئولیت آن موجب بیداری جامعه و پاسخگویی سازمان ها و دولت خواهد شد. با این وجود فشار غیرقانونی به رسانه‌ها و نامساعد کردن فضای فعالیت رسانه‌ای، به نفع جامعه نیست و باعث خود سانسوری و نقصان در اطلاع‌رسانی عمومی می‌شود.

اخلاق و مسئولیت اجتماعی که باید آن را بایدها و نبایدهای ارزشی، فلسفی و ملاک و معیار سنجش درستی و نادرستی رفتار شخص نسبت به خود، دیگران و جامعه تعریف کرد مسئولیت اجتماعی، تعهد و مسئولیت در قبال افراد جامعه به هنگام تصمیم گیری ها و رفتارهای ارتباطی است. به طور مثال، آن گونه که دوبرین و آیرلند گفته اند افراد باید در تصمیم گیری های خود در تولید، توزیع و انتشار پیام ها نسبت به مسائلی چون آلودگی محیط زیست، تبعیض، فقر، بیکاری و تورم از خود مسئولیت نشان دهند. افراد نباید صرفا منافع شخصی خود را در نظر بگیرند.

هر فرد به عنوان زیر سیستم در قبال جامعه و آثاری که کارکردها و عملکردهای شخصیش بر جامعه و افراد آن باقی میگذارد، مسئولیت دارد. به عبارت دیگر، در این رویکرد، افراد علاوه بر آنکه باید منافع و حقوق خود را تأمین کنند، باید به عنوان یک امر اخلاقی در راه تأمین رفاه، آسایش، نیازها و علائق مردم جامعه نیز مشارکت داشته باشند. از جهت دیگر، نباید تصمیمات و پیام های آنها منجر به وارد کردن خسارت، زیان و آسیب به جامعه و افراد شود. عادلانه برخورد کردن، پاداش مناسب دادن، بدون علم سخن نگفتن، نیرنگ نزدن و نظایر آن از ویژگی های اخلاقی است. همان طور که اخلاق به بعد شخصی و فردی تصمیمات و رفتارهای ارتباطی توجه دارد، در مقابل، مسئولیت اجتماعی به جنبه اجتماعی و مسائل فرا شخصی مربوط میگردد. گرچه این دو مفهوم از نظر معنی و ریشه با یکدیگر متفاوتند، برای درک بهتر لازم است که به صورت تجزیه ای به آنها نگریسته شود.

اما، در واقع دو مفهوم به هم مربوطند و باید در حالت کلی و مجموعه ای مورد بررسی و مطالعه قرار گیرند تا معنی کامل آنها قابل درک باشد. دلیل مهم این امر آن است که بسیاری از اخلاقیات و رفتارها، جنبه فردی دارد و از ویژگی های شخصیتی و تربیتی آنها سرچشمه میگیرد، و بر رفتار همه افراد جامعه و در نتیجه کل جامعه اثر می گذارد. در این بین سواد رسانه ای هم می تواند رو به هدف بزرگ اخلاقی داشته باشد و آن آماده و مهیا کردن کودکان، نوجوانان و جوانان برای پذیرش مسئولیت اجتماعی در ارتباطات اجتماعیشان و در مواجهه با انواع رسانه ها و پیام ها، چگونگی برقراری روابط انسانی با دیگران به گونه ای که فردیت افراد و تفاوت های فردی آنها مورد احترام باشد و حرمت، کرامت و ارزش انسانی هرکس در نظر گرفته شده و محترم شمرده شود.

توسعه سواد رسانه ای و گسترش اخلاق و مسئولیت اجتماعی پیش نیاز هر گونه فعالیتی است و تا زمانی که ما نتوانیم سواد رسانه ای را نهادینه کنیم، نمیتوان به استفاده از فرصت های موجود در پیام پرداخت.

سواد رسانه ای یک موضوع متضلع است که قدرت درک مخاطبان از نحوه کارکرد رسانه ها و شیوه های معنی سازی در آنها را مورد توجه قرار می دهد و می کوشد این واکاوی را برای مخاطبان به یک عادت و وظیفه تبدیل کند. ضمن آن که مهمترین مؤلفه ارتباطات اجتماعی، اخلاق است زیرا اخلاقی زیستن شهروندان در دنیای رسانه ای، امکان یک زندگی مسالمت آمیز، امن و آرام را برای ایشان فراهم می کند تا همه استعدادهای انسانی در سایه مشارکت و مسالمت جمعی به فعالیت برسند و جهانی توسعه یاب و ارتقاء یابنده را محقق کند، جهانی که رابطه برد – برد میان ساکنانش برقرار است و بازنده ای در آن وجود ندارد که قربانی زیاده خواهی قدرت طلبانه ای باشد.

در دنیای امروز که هر فردی میتواند یک رسانه باشد و به عنوان یک روزنامه نگار و عضوی از جمع انسان ها، نمی تواند صرفا یک ناظر یعنی فاعل شناسا یا سوژه باشد که صرفا شناسایی یا ابژه را مشاهده و سرانجام فقط یک صدا را به جامعه ارائه دهد بلکه او باید بیش از بی طرفی، به گونه ای فعال در نظارت عینی بودن، خنثی بودن و اخلاقی بودن، بر خیر مشترک، انصاف و مسئولیت اجتماعی درگیر مسائل و ارتباطات اجتماعی شود و دست به تولید و انتشارپیام بزنند.

دریافت های اخلاقی از پیام ها، با تأکید بر روابط شخصی و اخلاق مراقبت می تواند به ارزشمند بودن روابط انسانی و مسئولیت پذیری اجتماعی افراد جامعه بی انجامد. رشد اخلاق انسانی به ویژه اخلاق مراقبت، میتواند با خصایصی چون مراقبت، دلسوزی، خیرخواهی، پرورش دادن مهرورزی و مسئولیت پذیری در قبال هم نوع همراه باشد. ابعاد اخلاق مراقبت معطوف به تصمیم گیری اخلاقی و پذیرش مسئولیت اجتماعی فرد در قبال جامعه است.

از آنجا که مؤلفه های سواد رسانه ای شامل بعد شناختی، احساسی، زیبایی شناسی و اخلاقی است، لذا رابطه میان اخلاق مراقبت و مسئولیت اجتماعی در ذیل بعد اخلاقی سواد رسانه ای جای میگیرد. چرا که اخلاق مراقبت یکی از ابعاد سازنده مسئولیت اجتماعی محسوب می شود. اخلاق بدون در نظر گرفتن انسان و کنش هایش بی معناست و اخلاق مراقبت نوعی کنش انسانی نسبت به پیام هایی است که فرد از محیط پیرامونش کسب می کند. زمانی که صحبت از رسانه می شود رسانه و پیام صرفا به یکسری رسانه های خاص مانند مطبوعات، کتاب، رادیو، تلویزیون، ماهواره، فضای مجازی و پیام هایشان اطلاق نمی گردد، بلکه هر آنچه که در اطراف ما وجود دارد می تواند همانند یک رسانه عمل کرده و حاوی پیام هایی باشند که نیازمند رمزگشایی از آن است. کما اینکه هر فردی خود می تواند یک رسانه باشد.

از آنجا که حوزه اخلاق یکی از حوزه های رفتاری انسان ها است و هدف رفتار اجتماعی نیز مبتنی بر اهداف جمعی و اجتماعی است، علی الاصول باید اخلاق مسئولیت مدار راهنمای انسان ها باشد، اخلاق مسئولیت مدار در بطن خود مسئولیت پذیر هم هست، چرا که زندگی اجتماعی سرشار از مسئولیت است.