مخاطراتی که شهرهای امروز را تهدید می کنند

شهرهای تاب آور، چالش مدیران شهری

با افزایش و رشد شهرنشینی، بحران های پیش روی جوامع چه در مقیاس کلان و چه در مقیاس خرد تهدیدی جدی برای کیفیت زندگی افراد قلمداد می شوند که سالها تلاش و فعالیت برای توسعه و پیشرفت مکرر و پیوسته در حال نابود شدن است.
شهرها بواسطه تغییر ماهیت و ذات پویایشان نیازمندند تا الگوها و روش های مناسبی را جهت مدیریت این سوانح داشته باشند. افزایش آسیب پذیری اقتصادی ، اجتماعی ، کالبدی در شهرها، فزونی یافتن سرعت استفاده و تخریب منابع طبیعی و به تبع آن فرسایش منابع طبیعی باعث شده تا ضرورت پرداختن به موضوع تاب آوری در برنامه ریزی و طراحی شهری مشهود باشد.
چالش بزرگ مدیران شهرهای آینده علاوه بر تامین مسکن، غذا و سایر خدمات زیر بنایی و روبنایی، تامین ایمنی و امنیت شهروندان و تاب آور نمودن شهرهاست به گونه ای که تاب آوری ضرورتی انکار ناپذیر در آینده شهری است.
شهرها محل زیست انسانها است و هویت شهرها با زندگی موجود در زیر سقف ها تعریف می شود بنابراین حفظ سکونتگاههای انسانی به همراه زندگی های موجود در زیر سقف های آن بایستی در برنامه ریزی های شهری لحاظ گردند.
تاب آوری مفهومی نوین در ادبیات مدیریت بحران است، تاب آوری شهری به معنی امکان اصلاح سیستم در صورت بروز مشکل و اختلال در فرآیند توسعه است به نحوی که بعد از هر رخداد ضربات وارده را بصورت خود کنترل جبران کرده و حالت اولیه و متعادل خود را با سرعت بدست آورد.تاب آوری همیشه سیستم بازگشت به گذشته یا تعادل نیست بلکه می تواند انطباق با وضعیت موجود، سازگاری و یا باز زنده سازی باشد.
نگاهی که تا کنون در مدیریت حوادث و مدیریت شهری وجود داشته، نگاه مقابله ای و کاهش مخاطره بوده است حال آنکه مطالعات شهری در بحث تاب آوری بدنبال کاهش آسیب های شهری مطرح شده است.
برای کاهش مخاطرات شهری باید بدنبال ایجاد شهرهای تاب آور باشیم. جامعه ای که تاب آوری کمتری دارد ممکن است زمان بیشتری را صرف بازیابی خود کند و یا اصولا قادر به بازیابی نباشد.
شهرهای تاب آور از طریق تعمیق درک ما از وضعیت موجود به سمت راهکارهای پایدارتر حرکت می کند. این رویکرد به پیوند فرآیندهای اقتصادی، اجتماعی با فرآیندهای زیست محیطی کمک کرده و از آسیب پذیری کالبدی، اقتصادی و اجتماعی شهرها جلوگیری نموده و در نتیجه منجر به افزایش ظرفیت برای مقابله با تغییرات آهسته و ناگهانی است.
تاب آوری به منزله ارتقای توانایی جامعه، برنامه ریزی و آمادگی برای بهبود و موفقیت در مواجهه با سوانح و ترمیم جامعه سانحه دیده از لحاظ اجتماعی ، اقتصادی ، زیست محیطی و کالبدی است.به عبارت بهتر توانایی بازیابی سریع و یا تطبیق آسان با شرایط ایجادشده به گونه ای که سطح قابل پذیرشی از عملکرد و ساختار حاصل شود .در تعریف تاب آوری مهم است که آن را بصورت یک صفت و یا فرآیند در نظر بگیریم.
با توجه به آنچه که تا کنون بیان شد اهمیت سیستم های شهری تاب آور بر کسی پوشیده نیست حال باید دید ویژگی های شهرهای تاب آور چیست ؟
ارائه نیازهای اساسی، تامین و حفاظت زندگی انسانها، محافظت، نگهداری و افزایش دارایی، تحصیل روابط انسانی و هویت بخشی به آن، انتشار دانش، آموزش و نوآوری ،حمایت از حاکمیت قانون ،عدالت و تساوی حقوق ، پشتیبانی از معیشت و تحریک رونق اقتصادی از جمله عملکردهای سیستم تاب آور شهری است.
مفهوم تاب آوری در جهت نیل به اهداف توسعه پایدار می باشد بنابراین باید آن را جزئی از فرآیند برنامه ریزی و طراحی شهری در نظر گرفت. ساختار و عناصر یک شهر باید به گونه ای برنامه ریزی شوند که تمامی ویژگی های یک سیستم تاب آور درآنها لحاظ شده و جامعه به سطحی از توانمندی برای مواجهه با سوانح و بازیابی سریع موقعیت خود دست یافته باشد و این مهم نیاز به همکاری تمامی بخش ها و سازمانها و حتی شهروندان دارد.
از آنجایی که تاب آوری همه بخش ها و ملاحظات شهری را در بر میگیرد ، شامل کلیه ابعاد اجتماعی ، اقتصادی ، کالبدی و برنامه ریزی می شود.
در اقتصاد، تاب آوری به عنوان واکنش ذاتی افراد و جوامع در برابر مخاطرات به طوری که آنها را قادر به کاهش خسارات زیانهای بالقوه ناشی از مخاطرات سازد تعریف می شود. تنوع در منابع اقتصادی ، برابری در دسترسی به این منابع و باز توانی زیر ساخت های اقتصادی در شرایط پس از بحران تاب آوری اقتصادی را به ارمغان می آورد.
تاب آوری اجتماعی نیز از تفاوت ظرفیت اجتماعی در بین جوامع بدست می آید.یک اجتماع تاب آور می تواند عملکردهای اصلی خود را علی رغم تنش هایی که وجود دارد بعنوان یک کلیت حفظ کند.تاب آوری اجتماعی به افزایش حس تعلق به مکان و افزایش مشارکت ساکنین در امر بازسازی و شکل گیری پیوندهای اجتماعی کمک می کند.
آن چه در تاب آوری دارای اهمیت است اجتماع محور بودن آن است که در آن مفاهیمی مانند مشارکت شهروندان، نیاز ذینفعان متعدد، پایداری و امنیت اجتماعی ، هویت جمعی و دیگر مسائل اجتماعی مطرح می گردد.
آموزش در این فرآیند بسیار حائز اهمیت است زیرا عدم آموزش و یا آموزش نامناسب ،امداد رسانی را با اختلال روبه رو خواهد کرد.شهروندان وساکنین باید به این موضوع اشراف داشته باشند که در شرایط بحران وشوک های ناگهانی نقش اصلی را در بازگرداندن سیستم به حالت اولیه، خود آنها ایفا می کنند و این کار با مشارکت خودشان امکان پذیر خواهد بود.
در تاب آوری نهادی ویژگی های فیزیکی سازمانها مورد تاکید است.دسترسی به اطلاعاتی نظیر تعداد نهادهای محلی ، نیروها و افراد آموزش دیده و داوطلب در اولویت است .در این مبحث ، پایبندی به دستور العملهای مدیریت بحران ، به هنگام بودن قوانین و مقررات بازدارنده و تشویقی به ویژه در ساخت و ساز و مسکن ، تعامل نهادهای محلی با مردم و نهادهای دولتی ، رضایت از عملکرد نهادها و نحوه ی مدیریت یا پاسخگویی به سوانح نظیر ساختار سازمانی ارزیابی می شود.
در تاب آوری کالبدی –محیطی به ارزیابی واکنش جامعه و ظرفیت بازیابی بعد از سانحه مانند پناهگاهها ، واحدهای مسکونی و زیر ساختی مانند خطوط لوله ، جاده ها و وابستگی آنها به زیر ساخت های دیگر پرداخته می شود.
جنبه مشترک در همه این رویکردها به انعطاف پذیری بر توانایی ایستادگی ، مقاومت و واکنش مثبت به فشار یا تغییر است.
تغییر نگرش برنامه ریزان به تاب آوری بصورت یک دگرگونی منجر می شود به جای اینکه بر آسیب پذیری های جامع تمرکز کنند ، تمرکز را به سوی ظرفیت های سازگارانه جامعه می کشاند .مشخصاتی که جامعه را قادر می کنند که توسعه پیدا کند و در واکنش به تغییر ، ابتکار و خلاقیت بکار ببرد.در یک سیستم اجتماعی اکولوژیک انعطاف پذیر ، اختلال پتانسیلی برای ایجاد فرصت جهت تجربه کارهای جدید برای ابتکار و توسعه است.
اولین و مهمترین گام در ارتقای تاب آوری در ایران تغییر نگرش به بافت فرسوده و تغییر نگاه به شیوه مدیریت و برنامه ریزی این مناطق است. برای نیل به این هدف در سیاست گذاری و باز آفرینی شهری ، باید تاب آوری به صورت استراتژی محور بررسی شده و پس از آن ، در قالب برنامه های اجرایی کوتاه مدت ، میان مدت و بلند مدت در نظر گرفته شود .
با شناسایی نقاط ضعف و تبدیل آنها به نقطه قوت و دارایی های شهری و همچنین یافتن فرم ها ، عملکردها و جریانات انعطاف پذیر و انطباق پذیر می توان در مسیر رسیدن به شهری تاب آور گام برداشت.
از امور رایج در طراحی شهری تاب آور ، افزایش انعطاف پذیری در نظام کاربری زمین است به گونه ای که از گسترش اراضی در معرض خطر جلوگیری کند.حذف کاربری های ناسازگار و اختلاط مناسب کاربری ها در کنار یکدیگر و تبدیل اراضی مستعد خطر به فضاهای سبز و باز منعطف باعث کاهش آسیب پذیری شهر در برابر سانحه می شود. تبیین مقررات تفکیک اراضی و منطقه بندی و قوانین ساختمانی بر اساس مطالعات زمین شناسی و شناسایی مناطق پر خطر از جمله این اقدامات است.
شبکه ارتباطی، در واقع استخوان بندی شهر نقش بسزایی در مواجهه با سانحه ایفا می کند و با فرار ، جستجو و امداد و نجات رابطه مستقیم دارد.افزایش نفوذ پذیری مناسب بافت های شهری ، رعایت سلسله مراتب مناسب برای معابر و ایجاد شبکه ارتباطی خوانا از نیازهای اولیه شهر تاب آور می باشد.
احداث خیابانهای وسیع و فضاهای باز ، با بکارگیری اصول و ضوابط شهرسازی و تبیین مفاهیم موجود در این دانش مانند فرم بافت و ساخت شهر ، کاربری اراضی شهری ، شبکه های ارتباطی و زیر ساخت های شهری و غیره می توان تا حد زیادی اثرات و تبعات ناشی از حوادث شهری را کاهش داد.
توجه به برخی مختصات طراحی پایدار شهری مانند هویت شهری، خوانایی و نشانه های شهری و همچنین توسعه فضاهای چند منظوره ایمن در مخاطرات طبیعی در درون بافت مسکونی علاوه بر تقلیل آسیب پذیری و مقاوم سازی کالبدی جداره ها ، می توانند به باز سازی تاب آوری از دیدگاه طراحی شهری کمک نمایند.
وجود منابع مالی، انسانی و اطلاعاتی غنی می تواند شهر را به سمت ارائه خدمات بهتر سوق داده تا انتظارات و توقعات شهروندان و گروهای ذینفع و ذی نفوذ نیز تامین گردد تا ضمن رسیدن به اهداف پایداری، تاب آوری شهری نیز تضمین گردد.

یادداشت آینور فاروقی